Roma Rakamı Nedir? Nasıl Yazılır? Nerelerde Kullanılır?
Romen rakamları olarak da telaffuz edilen Roma rakamları, ilk zamanlarda birçok kişi tarafından benimsenmese de ilerleyen zamanlarda birçok kişinin ilgisini çekmeyi başarmıştı. İnsanoğlunun elleri ve ayaklarının yetmediği noktalarda sayma işleminin devam ettirilmesi ihtiyacıyla ortaya çıkan bu rakamlar, ilk bakışta insanlara oldukça karışık ve anlamsız gelmişti.
Bu yüzden o dönemlerde de birçok insan tarafından ilk etapta benimsenmekte zorlanan Romen rakamları, zamanla gelişen ezber ve mantık yöntemi sayesinde hızlıca diğer medeniyetler arasında popüler hale gelmeyi başarmıştı. Tabi, bu noktada Avrupa’da ticaret ile uğraşan insanların da payını unutmamak gerek.
Tüm bu detayları geride bırakıp gelelim Roma rakamlarının tarihçesine. Daha önceden dikkat etiniz mi bilmiyorum, ama fark ettiyseniz Roma rakamlarında sıfır rakamı bulunmuyor. Bu detaydan yola çıkılarak yapılan araştırmalar doğrultusunda, Romen rakamlarının 700-800 yıllarından önce kullanıldığı tahmin ediliyor. Bildiğiniz üzere, bu yıllar arasında Hintliler ilk kez ‘’0’’ rakamını kullanmış ve diğer medeniyetlere yaymışlardı.
Ne yazık ki Roma rakamlarının ilk kez ne zaman kullanıldığı ilgili henüz elle tutulabilir bir tarih bulunmuyor. Fakat, bu tür bulgulardan yola çıkılarak yapılan çalışmalarda Romen rakamlarının yaklaşık olarak 2600 yıllık bir tarihi olduğu düşünülüyor.
Roma rakamları veya Romen rakamları sayısal sistemi, antik Roma kaynaklıdır. Orta Çağ'ın son dönemlerine dek, Avrupa'da yaygın olarak kullanılmıştır.
Rakamlar aşağıda gösterildiği şekilde, Latin alfabesi'ndeki bazı harflerle temsil edilir.[1]
Sembol Değer
S 0.5 (yarım) (Latince:Semis)
I 1 (bir) (Latince:mono)
V 5 (beş) (Latince:penta)
X 10 (on) (Latince:deka)
L 50 (elli) (Latince:quinquaginta)
C 100 (yüz) (Latince:Centum)
D 500 (beş yüz) (Latince:quingenti)
M 1000 (bin) (Latince:Mille)
Sırasıyla ilk on sayı:
I , I I , I I I , I V , V , V I , V I I , V I I I , I X , X
Bazı sayılar
XIV = 14
XXIV = 24
XXXII = 32
XLVIII = 48
LX = 60
LXVIII = 68
XCVI = 96
CLIX = 159
CCXVII = 217
DCCXCIII = 793
MMMMCDXXXII = 4432
Eksiltme yöntemi
Roma rakamları yazılırken aynı harf üç kezden daha fazla tekrar edilmez. Bunun sonucunda da 4, 9, 40, 90, 400 ve 900 sayılarının modern zamanlarda daha sık kullanılan, küçük değerli sembollerin büyük değerli sembollerin soluna yazıldığında değerlerinin çıkarılmasına dayanan, farklı yazılış şekilleri vardır:
Roma rakamları ile IV IX XL XC CD CM
Batı Arap rakamları ile 4 9 40 90 400 900
Yine bu kuralla Roma rakamları ile yazılabilecek karakter sayısı açısından en uzun sayının 3888 (MMMDCCCLXXXVIII) olduğu görülür. Ancak Roma rakamlarında M'den büyük bir rakam olmadığından l000'den sonraki sayılarda bu kural bozulabilmektedir. Örneğin 4000, MMMM şeklinde yazılır. Soldaki rakamı sağdakinden çıkarıp yeni bir sayı elde etme yöntemi, sayıların okunuşunda ve dört işlemin uygulamalarında çeşitli karışıklıklara yol açmaktadır. Örneğin 1999'u gösteren MCMXCIX sayısının okunabilmesi için M CM XC IX biçiminde ayrılması gerekir. Burada M 1000'i, CM 900'ü (1000-100), XC 90'ı (100-10), IX ise 9'u (10-1) gösterir.
Çıkarmadaki hatalar
Roma rakamlarıyla çıkarma işlemi yapılırken, büyük sayıdaki sembollerden küçük sayıdakiler çıkarılır. Ancak 4 ve 9 sayılarını kullanırken yapılan işlemlerde, eksiltme yönteminden kaynaklanan bazı hatalar oluşmaktadır. Örneğin, 49'dan (XLIX) 24 (XXIV) çıkarılığında geriye L-V 'den 45 kalmaktadır. Bu sorun eldeli çıkarma işleminde de göze çarpmaktadır. Örneğin 13'ten (XIII) 9'u (IX) çıkarırken geriye 2 (II) kalır.
Sıfır ve basamak kavramı
Romen rakamlarında sıfır sayısı ve basamak kavramı yoktur. Rakam, ifade ettiği sembol kadardır; yani X rakamı, hangi basamakta olursa olsun 10 'dur. Halbuki günümüzde kullandığımız Arap rakamlarında 1 tek başınayken 1 'dir, ancak bir soldaki haneye geçtiğinde 10 değerini, iki soldaki haneye geçtiğinde de 100 değerini alır.
Büyük sayıların gösterimi
Roma rakamlarında, bir sayının bin katını göstermek için sembolün üzerine bir yatay çizgi, milyon katını göstermek için de ilgili sembolün üzerine iki yatay çizgi ile ifade edilir.
V = 5.000
X = 10.000
L = 50.000
C = 100.000
D = 500.000
M = 1.000.000
Kullanım Alanları
Dönemine damgasını vurmayı başaran Roma rakamları günümüzde varlığını sembolik olarak sürdürse de günlük hayatımızda sık sık karşımıza çıkmakta.
Günümüzde dört işlemde pek tercih edilmeyen Roma rakamları bu sebepten ötürü sadece numaralandırmada kullanılıyor. Örneğin, bir metnin veya kitabın başlangıç bölümündeki içerik veya benzeri bölümlerin sayfalarının numaralandırılmasında, bahsi geçen bu rakamlar kullanılmaya devam ediliyor.
Bunun haricinde, Romen rakamları I. Dünya Savaşı, II. Dünya Savaşı gibi tarihi olayların numaralandırılmasında da halen tercih edildiğini gözlemlemekteyiz.
Tüm bu nedenlerle günümüzün karmaşık işlemlerinde Roma rakamlarının kullanılması ideal değildir ve dört işlem yapma zorluğundan dolayı günümüzde fazla kullanılmamaktadırlar. Sıfır sayısının modern aritmetik sisteme katılmasıyla yeterlilikleri azalmıştır. Bazı usuller geliştirilse de, çok büyük sayılar söz konusu olduğunda, yetersiz kalmaktadırlar. Ancak yine de kitap sayfalarını numaralandırma, madde işaretleri, saatler gibi dekoratif amaçlı bazı kullanım alanları vardır. Roma rakamlarının kullanışsızlığına örnek olarak şu anekdot verilebilir: Şöyle ki, Roma Forum Meydanı’ndaki süslü hitabet kürsüsünün “Columna Restrata” sütünunda 2.200.000 sayısını belirtmek için yirmi iki adet “yüz bin” i gösteren sembol © koyulmuştur.
Roma rakamları, Türkçe yazım kuralları gereğince de aşağıda bazıları yazılmış olan birçok yerde kullanılırlar:
Kitapların başlangıçlarındaki sunuş ve önsöz gibi bölümlerde.
Aynı adlı padişah ve kralların ayrılmasında: II. Ahmet, XVI. Louis gibi.
Yüzyıl adlarında: XIX. yüzyıl gibi.
Tarihi olaylarda: II. Viyana Kuşatması, I. Dünya Savaşı gibi.
Roma Rakamları Nasıl Yazılır?
Roma rakamlarının tarihçesinden ve nerelerde kullanıldığından kısaca bahsettiysek, o zaman gelelim nasıl yazıldığına. Basitçe tanımlamak gerekirse bu rakamlar 7 farklı harften oluşurlar. İnsanlar ise bu 7 harfi kullanarak 4983 sayısına kadar olan tüm sayıları yazabilirler.
Bahsi geçen bu sayılar ise; 1=I, 5=V, 10=X, 50=L, 100=C, 500=D ve 1000=M harfleriyle ifade edilir. Bu harflerin kullanılarak temel alındığı sayı sisteminde en fazla 3 tane aynı rakam yan yana gelebilir. Örnek olarak, 4 sayısını Roma rakamlarıyla IIII şeklinde yazamayız. Bunun yerine 4 rakamını yazmak için bir tane 5 (V) ve soluna 1 (I) yazarız. Böylece, 4 sayısını Romen rakamlarıyla IV olarak ifade etmiş oluruz.
Buradan anlayacağınız üzere küçük olan rakam büyük olan rakamın her zaman soluna yazılır. Bunun haricinde, 6 sayısı ‘’VI’’ şeklinde yazılır. Buradan yola çıkarak küçük rakam büyük rakımın sağındaysa, her daim büyük rakam ile toplanır. Son olarak, hemen aşağıdan 1’den 1000’e kadar olan sayıların Roma rakamları ile nasıl yazıldığına göz atabilirsiniz.
1’den 1000’e Kadar Roma Rakamlarının Yazılışı
1- I
2- II
3- III
4- IV
5- V
6- VI
7- VII
8- VIII
9- IX
10- X
11- XI
12- XII
13- XIII
14- XIV
15- XV
16- XVI
17- XVII
18- XVIII
19- XIX
20- XX
21- XXI
22- XXII
23- XXIII
24- XXIV
25- XXV
26- XXVI
27- XXVII
28- XXVIII
29- XXIX
30- XXX
31- XXXI
32- XXXII
33- XXXIII
34- XXXIV
35- XXXV
36- XXXVI
37- XXXVII
38- XXXVIII
39- XXXIX
40- XL
41- XLI
42- XLII
43- XLIII
44- XLIV
45- XLV
46- XLVI
47- XLVII
48- XLVIII
49- XLIX
50- L
51- LI
52- LII
53- LIII
54- LIV
55- LV
56- LVI
57- LVII
58- LVIII
59- LIX
60- LX
61- LXI
62- LXII
63- LXIII
64- LXIV
65- LXV
66- LXVI
67- LXVII
68- LXVIII
69- LXIX
70- LXX
71- LXXI
72- LXXII
73- LXXIII
74- LXXIV
75- LXXV
76- LXXVI
77- LXXVII
78- LXXVIII
79- LXXIX
80- LXXX
81- LXXXI
82- LXXXII
83- LXXXIII
84- LXXXIV
85- LXXXV
86- LXXXVI
87- LXXXVII
88- LXXXVIII
89- LXXXIX
90- XC
91- XCI
92- XCII
93- XCIII
94- XCIV
95- XCV
96- XCVI
97- XCVII
98- XCVIII
99- XCIX
100- C
101- CI
102- CII
103- CIII
104- CIV
105- CV
106- CVI
107- CVII
108- CVIII
109- CIX
110- CX
150- CL
175- CLXXV
200- CC
250- CCL
275- CCLXXV
300- CCC
400- CD
450- CDL
500- D
550- DL
600- DC
700- DCC
800- DCCC
900- CM
901- CMI
905- CMV
904- CMIV
950- CML
1000- M
Kar©glan Başağaçlı Raşit Tunca
